Προστασία των ανηλίκων στη ραδιοτηλεόραση

Ο Συνήγορος του Πολίτη στο πλαίσιο της αποστολής του ως Συνήγορος του Παιδιού, τονίζει ότι, με βάση την ισχύουσα νομοθεσία και τη δεοντολογία που πηγάζει από αυτήν:
1. Τα Μ.Μ.Ε. οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματα των ανηλίκων θυτών, θυμάτων ή μαρτύρων εγκληματικών πράξεων και των παιδιών που έχουν βρεθεί σε δύσκολη κατάσταση: Απαγορεύεται ρητά η παρουσίασή τους μέσω εικόνας, ονόματος ή άλλου τρόπου που καθιστά σαφή την ταυτότητά τους, καθώς και η συμμετοχή τους σε εκπομπές. Επί πλέον, απαγορεύεται να λαμβάνονται συνεντεύξεις με ανηλίκους κάτω των 14 ετών των παραπάνω κατηγοριών, για δε τους ανηλίκους άνω των 14 ετών η παρουσίαση αυτή επιτρέπεται «μόνο εφόσον είναι αναγκαία για την ενημέρωση του κοινού και δεν προκαλεί βλάβη στην προσωπικότητά τους και σε κάθε περίπτωση μόνο ύστερα από γραπτή άδεια αυτών που ασκούν τη γονική τους μέριμνα». Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται να επιδεικνύεται σε εκπομπές, παρουσιάσεις και συνεντεύξεις με παιδιά που ζουν σε ιδρύματα, ώστε να προστατεύεται η εικόνα και η ιδιωτική τους σφαίρα, αλλά και να αποφεύγεται η ανάκληση τυχόν δυσάρεστων βιωμάτων τους.
2. Τα παιδιά-θεατές πρέπει να προστατεύονται από ακατάλληλο για την ηλικία τους οπτικοακουστικό υλικό: Σε μεσημεριανές και απογευματινές ώρες, υπάρχουν πολύ συχνά εκπομπές που χαρακτηρίζονται ως κατάλληλες, όμως έχουν περιεχόμενο και εικόνες που βλάπτουν τον ψυχισμό των παιδιών. Σε ώρες μεγάλης τηλεθέασης για τον παιδικό πληθυσμό πρέπει να αποφεύγεται η προβολή εκπομπών που περιλαμβάνουν ορολογία, εικόνες ή σκηνές που εξοικειώνουν τα παιδιά με ανοίκειες για την ηλικία τους συμπεριφορές. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ρόλος των γονέων, που χρειάζεται να είναι παρόντες και να ενθαρρύνουν την κριτική σκέψη των παιδιών, καθιστώντας τα ενεργητικούς δέκτες των τηλεοπτικών ερεθισμάτων, αλλά και αποτρέποντας την διαρκή και άκριτη παρακολούθηση τηλεοπτικών εκπομπών, όπως και προγραμμάτων ακατάλληλων για την ηλικία τους.
3. Η συμμετοχή των παιδιών σε ψυχαγωγικές εκπομπές, reality και talent shows, διαγωνισμούς, κλπ, είναι προβληματική. Ο προβληματισμός αυτός είναι έντονος, όταν τα παιδιά, ιδίως στην ευαίσθητη ηλικία πριν την συμπλήρωση των 12 χρόνων, καλούνται να συμμετέχουν σε τηλεοπτικά προγράμματα και διαγωνισμούς που απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε ενήλικες. Γίνονται έτσι συχνά «αναλώσιμες εικόνες προς τέρψιν ενηλίκων» και μπαίνουν στη διαδικασία διαγωνισμών, κρίσεων, επιτροπών, συνεντεύξεων, κλπ, μιμούμενα πρότυπα και συμπεριφορές ενηλίκων, προκειμένου να κερδίζουν τις εντυπώσεις. Η χρήση των παιδιών προς συγκίνηση του ενήλικου κοινού και αύξηση της τηλεθέασης και του κέρδους που αυτή αποφέρει, μπορεί να συνιστά μια μορφή εκμετάλλευσης και να επιτρέπει στρέβλωση της εικόνας της παιδικότητας και αλλοίωση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ηλικίας αυτής, όπως ο αυθορμητισμός και το παιγνίδι, καθώς τα παιδιά καλούνται συχνά να συμμετέχουν σε δραστηριότητες που προβάλλουν τη σεξουαλικότητά τους και απαιτούν την πρόωρη ωρίμανσή τους.
Η νομοθεσία εξαρτά τη συμμετοχή των παιδιών από τη γονική συναίνεση αλλά και από την επίδραση που αυτή μπορεί να έχει στην σωματική, πνευματική ή ηθική ανάπτυξη των παιδιών. Στις εκπομπές αυτές, παρόλο που συνήθως υπάρχει η συναίνεση των γονέων, συχνά υφίσταται ένα σοβαρότατο ζήτημα δεοντολογίας, καθώς το κίνητρο της δημοσιότητας και της ενδεχόμενης νίκης σε ένα διαγωνισμό ωθεί πολλούς γονείς να μη λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις ενδεχόμενες συνέπειες. Σύμφωνα με έρευνες και μελέτες διεθνώς, τέτοιες εκπομπές μπορεί να προκαλούν ψυχική και σωματική εξάντληση, διαταραχή του συνήθους ρυθμού ζωής των παιδιών και της ψυχικής τους ισορροπίας, παρενόχληση και εμπαιγμό από το περιβάλλον τους, λόγω της αναγνωρισιμότητας που αυτά αποκτούν, στρες από τη διαδικασία κρίσεων και βαθμολογιών και δημόσια έκθεση των παιδιών χωρίς την κατάλληλη στήριξή τους.
Παράλληλα με τον προβλεπόμενο έλεγχο για τη σήμανση των τηλεοπτικών εκπομπών, θα πρέπει να λαμβάνει χώρα και έλεγχος από ειδικούς επιστήμονες για τους ενδεχόμενους κινδύνους ως προς την σωματική, πνευματική και ηθική ανάπτυξη των συμμετεχόντων ανηλίκων. Σε κάθε περίπτωση οι γονείς, που σύμφωνα με τον νόμο έχουν την ευθύνη συμμετοχής των παιδιών στις εκπομπές, θα πρέπει να έχουν ιδιαίτερη επίγνωση των πιθανών δυσάρεστων συνεπειών που προαναφέρθηκαν.
4. Η ανηλικότητα θα πρέπει να είναι σεβαστή σε διαφημίσεις που απευθύνονται σε παιδιά ή στις οποίες συμμετέχουν παιδιά: Ο Συνήγορος προβληματίζεται για το περιεχόμενο διαφημίσεων προϊόντων που απευθύνονται (και) σε παιδιά, ενώ ενέχουν πιθανούς κινδύνους για τη σωματική και ψυχική υγεία τους. Επίσης προβληματίζεται για τη συμμετοχή των παιδιών σε διαφημίσεις, ορισμένες φορές μάλιστα σε πρότυπα ρόλων που πρόδηλα έρχονται σε σύγκρουση με την παιδική ηλικία. Τα ζητήματα που αναδεικνύονται από τις διαφημίσεις αυτές είναι αφενός η χρησιμοποίηση των παιδιών σε ρόλους και συμπεριφορές ενηλίκων που δεν ταιριάζουν στην παιδική ηλικία, και για τον λόγο αυτό θα μπορούσαν να συνιστούν προσβολή της παιδικής ηλικίας, αφετέρου η έμμεση προτροπή στα παιδιά να χρησιμοποιούν προϊόντα που βάσει της αρχής της προφύλαξης, θα πρέπει να αποφεύγονται.
5. Τέλος, επισημαίνεται ο υποστηρικτικός και προληπτικός ρόλος των ενηλίκων, τόσο των γονέων, όσο και των επαγγελματιών (δημοσιογράφων, διαφημιστών, παραγωγών τηλεοπτικών εκπομπών, αλλά και εκπαιδευτικών, συμβούλων, κλπ.). Η εκπαίδευση όλων στην αναγνώριση και στον σεβασμό των δικαιωμάτων των παιδιών είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εξασφάλιση της προστασίας των παιδιών, ως συμμετεχόντων σε τηλεοπτικές εκπομπές και διαφημίσεις και ως καταναλωτών, θεατών και δεκτών ενημέρωσης και πληροφοριών. Για τον λόγο αυτό ο Συνήγορος έχει επανειλημμένα δηλώσει την επιθυμία του να συνεργαστεί με όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς και παράγοντες για την επίτευξη αυτού του στόχου.

Προστασία ανηλίκων κατά τη μετάδοση τηλεοπτικών προγραμμάτων
ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ

Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (Ε.Σ.Ρ.) στο πλαίσιο άσκησης ελέγχου των προγραμμάτων της τηλεοράσεως στοχεύει μεταξύ άλλων στο σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και την προστασία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας (15 παρ. 2 Σ).
Οι ανήλικοι, λόγω του ευάλωτου της παιδικής ψυχής, της μη αναπτυγμένης κρίσης και της συναισθηματικής και πνευματικής τους ανωριμότητας είναι ευαίσθητοι και επιρρεπείς στα μηνύματα και τις εικόνες που μεταδίδονται μέσω της τηλεόρασης.
Το Ε.Σ.Ρ., ενόψει της έναρξης της νέας τηλεοπτικής περιόδου, κρίνει ως επιτακτική προτεραιότητά του τη διαφύλαξη της προστασίας των ανηλίκων, τόσο ως θεατών, όσο και ως συμμετεχόντων σε τηλεοπτικά προγράμματα.

Για τους λόγους αυτούς
το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης

Υποδεικνύει:

Α. Σήμανση προγραμμάτων
1. Η σήμανση των προγραμμάτων πρέπει να συναρτάται άμεσα με το περιεχόμενό τους, ώστε τα προγράμματα που μεταδίδονται σε ώρες που παρακολουθούν τηλεόραση ανήλικοι να μην ασκούν δυσμενή επίδραση στην πνευματική, ηθική ή σωματική τους ανάπτυξη.
2. Επεισόδια της ίδιας τηλεοπτικής σειράς πρέπει να σημαίνονται ανάλογα με την καταλληλότητα του περιεχομένου τους για την παρακολούθησή τους από ανηλίκους.
3. Σε περίπτωση επανάληψης αυτούσιου ορισμένου προγράμματος κατά την ίδια ζώνη, αυτό σημαίνεται υποχρεωτικά με το αρχικό του σύμβολο.
4. Σε περίπτωση που το τμήμα μίας εκπομπής έχει διαφορετική σήμανση από την υπόλοιπη, εύλογο είναι, εφόσον υπάρχει δυνατότητα, εκτός από την εμφάνιση του συμβόλου να υπάρχει και προφορική ενημέρωση του τηλεοπτικού κοινού πριν από τη μετάδοση των τμημάτων αυτών από τον παρουσιαστή της εκπομπής.
5. Η μετάδοση των ανακοινώσεων του προγράμματος του σταθμού (τρέιλερ) απαγορεύεται να γίνεται σε ώρες που απαγορεύεται η μετάδοση των προγραμμάτων στα οποία αναφέρονται.

Β. Συμμετοχή ανηλίκων σε προγράμματα
1. Η συμμετοχή των ανηλίκων: α) σε κάθε είδους εκπομπές (ψυχαγωγικές, διαγωνιστικές, ενημερωτικές, ειδησεογραφικές, τηλεοπτικής αναπαράστασης της πραγματικότητας – reality shows ή talent shows), β) σε διαφημιστικά ή κοινωνικά μηνύματα, γ) ως κοινό που βρίσκεται στο στούντιο κατά τη ζωντανή μετάδοση μίας εκπομπής ή τη μαγνητοσκόπηση αυτής, θα πρέπει να γίνεται με σεβασμό στην αξιοπρέπεια και την προσωπικότητά τους, σε όλες τις εκφάνσεις της (τιμή, εικόνα, όνομα, ιδιωτικός και οικογενειακός βίος κλπ.), χωρίς να γίνονται δυσμενείς διακρίσεις βάσει φύλου, φυλής, εθνικότητας, γλώσσας, θρησκείας, ιδεολογίας, ηλικίας, ασθένειας ή αναπηρίας, γενετήσιου προσανατολισμού ή επαγγέλματος.
2. Κατά τη μετάδοση δημοσιογραφικών, ειδησεογραφικών και πολιτικών εκπομπών η παρουσίαση ανηλίκων που είναι μάρτυρες ή θύματα εγκληματικών ενεργειών ή δυστυχημάτων ή βρίσκονται σε δύσκολη κατάσταση πρέπει να γίνεται κατά τρόπο που δεν καθίσταται δυνατός ο προσδιορισμός της ταυτότητάς τους, ώστε να αποφεύγεται ο στιγματισμός τους (π.χ. χρήση τεχνικών μέσων που εμποδίζουν την αναγνώριση του προσώπου ή της φωνής του, παράλειψη αναφοράς ή προβολής ονοματεπώνυμου ή άλλων στοιχείων, όπως διεύθυνση, αναφορά ονοματεπώνυμων συγγενών). Μόνη εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση που η παρουσίαση αυτή είναι αναγκαία για την ενημέρωση του κοινού και δεν προκαλεί πόνο ή βλάβη στην προσωπικότητα του ανηλίκου και μόνο ύστερα από έγγραφη συναίνεση αυτού που ασκεί τη γονική μέριμνα ή την επιμέλεια. Απαγορεύεται η παρουσίαση ανηλίκου ως δράστη εγκληματικών ενεργειών ή ως υπαίτιου δυστυχήματος.
3. Πρέπει να αποφεύγεται τυχόν δραματοποίηση των γεγονότων που αφορούν σε ανηλίκους και κατά τη μετάδοση τέτοιων γεγονότων να γίνεται στάθμιση μεταξύ της αναγκαιότητας ενημέρωσης του κοινού και τυχόν προσβολής της προσωπικότητας των εμπλεκόμενων σ’ αυτά ανηλίκων.
4. Η συμμετοχή ανηλίκων σε ενημερωτικές ή ψυχαγωγικές εκπομπές ως ακροατήριο που παρακολουθεί την εκπομπή στον χώρο όπου αυτή πραγματοποιείται επιτρέπεται εφόσον το περιεχόμενο και ο τρόπος παρουσίασης της εκάστοτε εκπομπής ή η ιδιότητα των συμμετεχόντων σ’ αυτή δεν μπορεί να επιδράσουν αρνητικά στην ανάπτυξη των ανηλίκων, λαμβάνοντας υπόψη και την προγραμματισμένη από τον σταθμό ώρα μετάδοσης της εκπομπής με βάση τη σήμανσή της.
5. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμμετοχή ανηλίκων σε τηλεοπτικά προγράμματα αποτελεί η συναίνεση των γονέων τους ή εκείνων που ασκούν την επιμέλεια, υπό τον όρο ότι αυτή δεν καταλήγει σε προσβολή θεμελιώδους δικαιώματος ή ελευθερίας του ατόμου (όπως π.χ. εθελούσια ταπείνωση ή υποβάθμιση ή εκμετάλλευση ατόμου από τρίτους, η οποία θα προσέκρουε στην αξία του ανθρώπου), γεγονός που θα την καθιστούσε καταχρηστική.
6. Το περιεχόμενο, οι όροι διεξαγωγής εκπομπών τηλεοπτικής αναπαράστασης της πραγματικότητας (reality ή talent shows), ο τρόπος παρουσίασης και οι δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλονται οι συμμετέχοντες σ’ αυτές ανήλικοι πρέπει να συμβαδίζουν με την συναισθηματική και γνωστική ανάπτυξη των ανηλίκων, καθώς και την ηλικία και την ωριμότητά τους. Επίσης, οι ανήλικοι δεν πρέπει να εξωθούνται σε υιοθέτηση συμπεριφορών που δεν συμβαδίζουν με την ηλικία τους, ενώ οι εκπομπές αυτές εύλογο είναι να μην προωθούν λανθασμένα ηθικά, κοινωνικά και επαγγελματικά πρότυπα ή πρώιμη σεξουαλικοποίηση των ανηλίκων.
7. Η συμμετοχή και η πρόσβαση των ανηλίκων σε τυχερά παιχνίδια (όπως ορίζονται στο άρθρο 53 παρ. 6 του Ν. 4002/2011) απαγορεύεται, ενώ η προβολή τους πρέπει να γίνεται σε ώρες που δεν παρακολουθούν τηλεόραση ανήλικοι.

Γ. Περιεχόμενο προγραμμάτων
1. Το πρόγραμμα που μεταδίδεται από τους τηλεοπτικούς σταθμούς και απευθύνεται σε ανηλίκους ή μεταδίδεται ώρα που παρακολουθούν ανήλικοι δεν πρέπει να εξιδανικεύει ή να δικαιολογεί συμπεριφορές βίαιες, επικίνδυνες, νοσηρές, παράνομες ή ανάρμοστες, λαμβανομένου υπόψη του κινδύνου μίμησης αυτών των συμπεριφορών από ανηλίκους.
1. 2 Τα προγράμματα (μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και τα μουσικά video clips) που μεταδίδονται ώρα που παρακολουθούν ανήλικοι δεν πρέπει να περιέχουν ιδίως, πορνογραφικές σκηνές ή σκηνές υπερβολικής, άσκοπης, φυσικής ή λεκτικής βίας, οι οποίες μπορεί να τους οδηγήσουν στην τέλεση των συγκεκριμένων πράξεων και στην εξοικείωσή τους με τις ενέργειες αυτές. Επιπλέον, όμως, το περιεχόμενο των προγραμμάτων, ο τρόπος και τα μέσα που αυτά προβάλλονται στο κοινό, καθώς και η στάση και η εκφορά λόγου των προσώπων που τα παρουσιάζουν δεν πρέπει να προκαλούν βλάβη στην ηθική, σωματική και πνευματική ανάπτυξη των ανηλίκων.
2. Πρέπει να αποφεύγεται η μετάδοση σκηνών ή περιεχομένου προγράμματος που προκαλεί στους ανηλίκους ανασφάλεια ή φόβο, ή τους παροτρύνει άμεσα ή έμμεσα σε επιθετική συμπεριφορά και ειδικότερα σε χρήση ή άσκηση βίας, ή προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ή προτρέπει στην υιοθέτηση προτύπων συμπεριφοράς που δεν συνάδουν με τους ηθικούς και νομικούς κανόνες της σύγχρονης κοινωνίας ή παροτρύνει σε εθισμούς και δραστηριότητες που είναι επιβλαβείς για τους ίδιους ή τους εξοικειώνει με βίαιες συμπεριφορές και τους καθιστά απαθείς απέναντι σε ενδεχόμενες επιθετικές ή βίαιες πράξεις της καθημερινότητας.

Δ. Οπτικοακουστικές εμπορικές ανακοινώσεις
1. Απαγορεύεται η μετάδοση διαφημίσεων παιδικών παιχνιδιών από την τηλεόραση μεταξύ 07.00 και 22.00. Η απαγόρευση αυτή ισχύει και για τα μηνύματα τηλεπώλησης και τις χρονοθυρίδες τηλεπώλησης.
2. Απαγορεύεται η μετάδοση διαφημίσεων πολεμικών παιχνιδιών, καθώς και η μετάδοση οπτικοακουστικών εμπορικών ανακοινώσεων που αναφέρονται σε προϊόντα επιβλαβή για την υγεία των ανηλίκων (όπως τρόφιμα και ποτά που περιέχουν λιπαρά, σάκχαρα, αλάτι), καθώς και τσιγάρα, λοιπά προϊόντα καπνού και πυροβόλα όπλα. Οι οπτικοακουστικές εμπορικές ανακοινώσεις αλκοολούχων ποτών απαγορεύεται να απευθύνονται ειδικά σε ανηλίκους και να ενθαρρύνουν την υπέρμετρη κατανάλωσή τους και δεν πρέπει να μεταδίδονται σε παιδικά προγράμματα ή κατά τη διάρκεια της παιδικής ζώνης. Επίσης, απαγορεύεται προγράμματα που απευθύνονται σε ανηλίκους: α) να δέχονται χορηγία για αλκοολούχα ποτά και β) να περιέχουν τοποθέτηση προϊόντος. Η τηλεπώληση δεν πρέπει να παρακινεί τους ανηλίκους να συνάπτουν συμβάσεις πώλησης ή μίσθωσης αγαθών και υπηρεσιών.
3. Απαγορεύεται η μετάδοση τηλεοπτικών διαφημίσεων και αγγελιών, οι οποίες προωθούν άμεσα ή έμμεσα υπηρεσίες σεξουαλικού χαρακτήρα πολυμεσικής πληροφόρησης μεταξύ 06.00 και 01.00 ώρας.
4. Απαγορεύεται η μετάδοση διαφημιστικών μηνυμάτων και μηνυμάτων τηλεπώλησης, τα οποία διαφημίζουν υπηρεσίες αστρολογίας ή μελλοντολογικών προβλέψεων μεταξύ 07.00 και 21.00 ώρας, ενώ η μετάδοση χρονοθυρίδων τηλεπώλησης για υπηρεσίες αστρολογίας ή μελλοντολογικών προβλέψεων απαγορεύεται ολόκληρο το 24ωρο.
5. Η μετάδοση παιδικών προγραμμάτων θα διακόπτεται για διαφημιστικά μηνύματα ή μηνύματα τηλεπώλησης, εφόσον η προγραμματισμένη διάρκεια των προγραμμάτων υπερβαίνει τα τριάντα (30) πρώτα λεπτά της ώρας, μία φορά για κάθε προγραμματισμένη χρονική περίοδο τριάντα (30) πρώτων λεπτών της ώρας.

Ο Πρόεδρος του ΕΣΡ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗΣ