Εισαγωγή

Στις 11 Μαρτίου του 2020 η μολυσματική νόσος του κορονοϊού (COVID-19) κηρύχτηκε πανδημία από το Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Πέρα των οικονομικών συνεπειών δεν μπορούμε να μη λάβουμε υπ’ όψιν τις βιοψυχο-κοινωνικές επιπτώσεις που προκαλεί η πανδημία (Sprang & Silman, 2013∙ Wang et al., 2020). Είναι απίθανο να μην επηρεαστούμε από τον αυξανόμενο αριθμό των κρουσμάτων ή ακόμα των θανάτων και από όλα όσα αναπαράγονται καθημερινά από τα ΜΜΕ σχετικά με τις ανησυχίες των ιατρών, που εγκλωβίζονται στο υποσυνείδητό μας ενεργοποιώντας πολλές σκέψεις αλλά και αντιδράσεις.

Ο απολύτως επιβεβλημένος περιορισμός στο σπίτι, η αποφυγή των κοινωνικών επαφών και η τακτική τήρηση μέτρων υγιεινής και αυτοπροστασίας έχουν αναπόφευκτες ψυχοκοινωνικές συνέπειες, ενώ οι ακραίοι στρεσογόνοι παράγοντες μπορούν να επιδεινώσουν ή να προκαλέσουν ψυχιατρικά προβλήματα (Fiorillo & Gorwood, 2020). Συναισθήματα αγωνίας, καχυποψίας, απογοήτευσης, θυμού, στίγματος και φόβου μπορούν να οδηγήσουν σε συμπεριφορές πανικού, υιοθέτησης θεωριών συνομωσίας, αντίστασης στα μέτρα δημόσιας υγείας, επίρριψης ευθυνών στην πολιτική ηγεσία, αποποίηση ατομικής ευθύνης κ.α. (Brooks  et al., 2020∙ Shigemura et al., 2020).

Στη χώρα μας σε Δημόσια έρευνα του Πανεπιστήμιου Αθηνών που έγινε από τις 10 έως 13 Απριλίου 2020 σε 3.000 άτομα με θέμα τις ψυχολογικές αντιδράσεις που σχετίζονται με τον κορωνοϊό, καταγράφηκε ότι το 35,7% των ανθρώπων είχαν υψηλό φόβο, το 22,8% συναισθήματα κατάθλιψης και το 77% αρκετά σοβαρό άγχος (Κουτρή, 2020). Αυτές οι συμπεριφορές με την σειρά τους καταστρέφουν την συνοχή της κοινωνίας γεγονός που μπορεί τελικά να προκαλέσει κατακερματισμό ακόμη και των πιο βασικών υπηρεσιών του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα σε μια εποχή που η κοινωνία πρέπει να είναι ισχυρή.

Οι μαθητές αναγκάζονται υπό την απειλή του αιφνίδιου γεγονότος της πανδημίας να απέχουν από το σχολείο τους, να σταματήσουν να έρχονται  σε δια ζώσης επαφή με αγαπημένους φίλους και παρέες, να αισθάνονται ότι απειλούνται από έναν εχθρό ο οποίος έχει τη δυνατότητα να διασπείρεται γρήγορα κλονίζοντας βεβαιότητες για το μέλλον και απειλώντας την υγεία του καθενός. Αυτή η απειλή της σωματικής υγείας, ακόμη και της ίδιας της ζωής, αυξάνει το φόβο και το άγχος επιτείνοντας το αίσθημα κοινωνικής απομόνωσης που προκαλεί τόσο η πανδημία όσο και τα μέτρα μπορεί να λαμβάνονται για την αντιμετώπισή της (Κυζιρίδης, 2020). Η παρατεταμένη κοινωνική απομόνωση των παιδιών μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στην ψυχική τους υγεία (Cacioppo et al., 2011). Τα παιδιά που για μεγάλο χρονικό διάστημα τίθενται σε κοινωνικό περιορισμό είναι πιο ευάλωτα στην εμφάνιση ψυχολογικών προβλημάτων καθώς αυτο-απομονώνονται σε ένα συγκεκριμένο χώρο με προφυλάξεις κατά την επαφή με άλλους ανθρώπους (Huremovic, 2019).

Οι αντιδράσεις των παιδιών μπορεί να είναι διαφορετικές ανάλογα με το αναπτυξιακό τους επίπεδο: από τη μια μπορεί να υπάρχει έντονος φόβος και από την άλλη αδιαφορία απέναντι στους ενδεχόμενους κινδύνους (Honigsbaum, 2009).  Τα παιδιά σχολικής ηλικίας (7-12 ετών) μπορεί να νιώθουν λυπημένα, θυμωμένα, φοβισμένα και να δυσκολεύονται να επικεντρωθούν. Μπορεί να αισθάνονται ευερεθιστότητα, επιθετικότητα, να έχουν εφιάλτες και να αποσύρονται από δραστηριότητες και φίλους. Μπορεί να θέτουν πληθώρα ερωτήσεων και να θέλουν να μάθουν περισσότερες λεπτομέρειες. Ο φόβος μπορεί να τα οδηγήσει σε υπερβολικές αντιδράσεις, όπως άρνηση μετάβασης στο σχολείο ή αποφυγή επιτέλεσης σχολικών δραστηριοτήτων γιατί μπορεί να φοβούνται ότι αυξάνεται η πιθανότητα νόσησής τους, αποφυγή συμμαθητών που – κατά την άποψή τους – μπορεί να σχετίζονται με λοιμογόνους παράγοντες (Khan & Huremovic, 2019).

Άλλα παιδιά αποφεύγουν να συζητούν τις καταστάσεις που τους δυσκολεύουν εκδηλώνοντας αδιαφορία απέναντι στους ενδεχόμενους κινδύνους. Η αδιαφορία αυτή λειτουργεί ως ένας μηχανισμός άμυνας που στα αρχικά στάδια προφυλάσσει τα παιδιά από το να μη κατακλυσθούν από έντονο άγχος. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να εξασφαλίζει μια προσωρινή φυγή από τη δύσκολη πραγματικότητα αλλά αν παραταθεί είναι δυνατόν να αποβεί επικίνδυνο (Κυζιρίδης, 2020).

Είναι επίσης γεγονός ότι τα παιδιά γίνονται δέκτες των αρνητικών συναισθημάτων που βιώνουν οι γονείς τους λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού και επηρεάζονται από τις συμπεριφορές τους. Έτσι οι αγχογώνες καταστάσεις που επιβαρύνουν τους γονείς μεταφέρονται στα παιδιά και δημιουργούν μια γενικότερη αναστάτωση στην οικογένεια (Koutelekos, 2020).

Προβληματική

Έχει καταγραφεί σε έρευνες παγκοσμίως ένα πολύ υψηλό ποσοστό μαθητών με άγχος, αλλά και συναισθήματα έντονου φόβου και κατάθλιψης εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού. Δημοσιευμένες έρευνες από την Κίνα – η οποία ήταν η πρώτη χώρα που επλήγη από τον νέο κορωνοϊό – δείχνουν ότι η προσκόλληση, η διάσπαση προσοχής και η ευερεθιστότητα ήταν οι πιο διαδεδομένες ψυχολογικές καταστάσεις κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID-19 από παιδιά και εφήβους όλων των ηλικιακών ομάδων (Jiao et al., 2020).

Σε μελέτη (Gardner & Moallef, 2015) του 2015 που εξετάστηκε η ψυχολογική επίδραση της επιδημίας σε επιζώντες του ιού COVID-SARS, αναφέρθηκαν υψηλά ποσοστά συναισθηματικής δυσφορίας όπως άγχος, κατάθλιψη, φόβος και στιγματισμός, ενώ σε άλλη έρευνα (Sprang & Silman, 2013) του 2013 στην οποία συμμετείχαν γονείς και παιδιά βρέθηκε ότι τα μέτρα περιορισμού της ασθένειας, όπως η καραντίνα και η απομόνωση, μπορεί να “τραυματίσουν” σημαντικό ποσοστό παιδιών. Συγκεκριμένα ένα στα τρία παιδιά εκδήλωνε Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD), με διατήρηση της διαταραχής κατά την ενήλικη ζωή να εκδηλώνει το 8,1% των παιδιών.

Μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου 2020 πραγματοποιήθηκε έρευνα (Xiang et al., 2020) σε παιδιά και εφήβους (6-17 ετών) σε πέντε σχολεία της Σαγκάης στην οποία συμμετείχαν συνολικά 2427 μαθητές. Προέκυψε ότι οι συμπεριφορές των παιδιών και των εφήβων, όπως η σωματική δραστηριότητα και η καθιστική συμπεριφορά επηρεάστηκαν δραστικά λόγω του παρατεταμένου κλεισίματος του σχολείου και του περιορισμού στο σπίτι κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, καταστάσεις που συνδέονται με αρνητικά αποτελέσματα στη σωματική και ψυχική υγεία (Jiménez-Pavón et al., 2020) όπως απώλεια μυϊκής και καρδιοαναπνευστικής ικανότητας, αύξηση βάρους, ψυχοκοινωνικά προβλήματα (Korczak et al., 2017) ακόμη και κακά σχολικά επιτεύγματα (Haapala et al., 2017).

Σύμφωνα με την UNICEF του Ηνωμένου Βασιλείου τον Μάιο του 2020 πάνω από 60% των παιδιών στο Ηνωμένο Βασίλειο ανησυχούσαν για τον αντίκτυπο του κορωνοϊού στις ζωές τους. Το ίδρυμα δημόσιας υγείας Sciensano στο Βέλγιο, διαπίστωνε ότι μαθητές και οι νέοι άνθρωποι μεταξύ 18-24, είχαν επηρεαστεί πολύ περισσότερο από το άγχος και την κατάθλιψη κατά τη διάρκεια της κρίσης. Οι γονείς στην Ιταλία και στην Ισπανία παρατήρησαν ότι τα παιδιά είχαν δυσκολία στη συγκέντρωση, ήταν ευερέθιστα, ανήσυχα και νευρικά (UNRIC, 2020).

Σε ανακοίνωση που υπογράφει μεταξύ άλλων ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) υπογραμμίζεται ότι “διαταραχές άγχους που προκαλούνται από τον COVID-19 έχουν διαγνωστεί σχεδόν στο 90% των νέων, ενώ περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο μαθητές σχεδόν σε όλες τις χώρες έχουν επηρεαστεί από το κλείσιμο των σχολείων”. Στην ίδια ανακοίνωση σημειώνεται πως παρά το γεγονός ότι τα νεαρά άτομα γενικότερα πλήττονται λιγότερο από την ασθένεια σε σχέση με τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα, είναι τα πρώτα θύματα των έμμεσων και μακροπρόθεσμων επιπτώσεων (Healthview, 2020).

Μια πρώτη καταγραφή των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων σε παιδιά και εφήβους στη χώρα μας κατά την περίοδο του «Μένουμε Σπίτι» από τις 23 Μαρτίου έως τις αρχές Μαΐου 2020, παρουσιάστηκε στο 13ο State of the Αrt, Συνέδριο Εφηβικής Υγείας (Stavridou et al., 2020). Εκνευρισμός, απογοήτευση, καταθλιπτικές τάσεις και συγκρούσεις μέσα στο σπίτι, έλλειψη ενδιαφερόντων και αδυναμία διαχείρισης της κατάστασης ήταν μερικά από τα φαινόμενα που καταγράφηκαν. Ενισχύθηκαν μεταξύ παιδιών και εφήβων οι αγχώδεις εκδηλώσεις, καθώς ο περιορισμός στο σπίτι και ο φόβος μετάδοσης του COVID-19 – ευρέως γνωστός ως «κορονοφοβία» – συσχετίστηκαν με ήπια έως και σοβαρά συμπτώματα άγχους, σύγχυσης, φοβιών, αϋπνίας και μετατραυματικού στρες (Zhou et al., 2020∙ Brooks et al., 2020).

Ο χρόνος μπροστά στην οθόνη όχι μόνο για εκπαιδευτικούς σκοπούς αλλά και για ψυχαγωγικές δραστηριότητες αυξήθηκε με την υπερβολική χρήση των κοινωνικών μέσων μαζικής ενημέρωσης, του διαδικτυακού παιχνιδιού, της παρακολούθησης τηλεόρασης και της εκτεταμένης χρήσης κινητού τηλεφώνου (Stavridou et al., 2020. Βλ. επίσης Xie et al., 2020∙ Oosterhoff et al., 2020). Κατά τους ερευνητές η νέα πραγματικότητα στην καθημερινή ζωή και την εκπαίδευση των παιδιών επιβάρυνε τις υπάρχουσες καταστάσεις ειδικά σε παιδιά με νευροαναπτυξιακές διαταραχές, όπου σημειώθηκε αύξηση των δυσλειτουργικών συμπεριφορών.

Μια άλλη έρευνα (Magklara et al., 2020) πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά με ερωτηματολόγιο από τον Μάρτιο έως τον Μάιο του 2020 από ερευνητές της Α’ Ψυχιατρικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Τμήματος Δημόσιας και Κοινοτικής Υγείας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής και του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών – όλοι μέλη της επιστημονικής ομάδας Coronavirus Greece Research Group – και απευθυνόταν σε γονείς παιδιών ηλικίας κάτω των 18 ετών. Η έρευνα ανέλυσε τις επιπτώσεις της πανδημίας Covid-19 και των περιοριστικών μέτρων στην ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων. Οι 1.232 γονείς που συμμετείχαν παρείχαν πληροφορίες για τις διαπιστώσεις τους σχετικά με τις αλλαγές στις καθημερινές συνήθειες, τη συμπεριφορά και τον ψυχισμό των παιδιών τους. Το 35% των γονέων ανέφερε ότι η πανδημία και τα μέτρα περιορισμού επηρέασαν αρνητικά την ψυχική υγεία των παιδιών τους. Οι μεγαλύτερες ανησυχίες τους και οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν σε σχέση με τα παιδιά τους ήταν η κοινωνική απομόνωση, η αυξημένη χρήση υπολογιστών και παρακολούθησης τηλεόρασης, καθώς επίσης η ελάττωση της φυσικής δραστηριότητας και άσκησης.

Σύμφωνα με μια ακόμη έρευνα (Λακασάς, 2021) στις αρχές του 2021 στην οποία μετείχαν 2.548 μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και 963 καθηγητές, τρεις στους τέσσερις καθηγητές δήλωσαν πως έχουν αντιληφθεί ότι η καραντίνα και η απουσία από τη ζωντανή τάξη έχουν επιφέρει αρνητικές ψυχολογικές συνέπειες στους μαθητές. Οι μαθητές μίλησαν για άγχος, ψυχική εξάντληση, αίσθημα ρουτίνας, πλήξη, μοναξιά, φόβο, θλίψη, θυμό. Οι ίδιοι δήλωσαν σε ποσοστό 79,3% πως την περίοδο της “απομόνωσης” βίωσαν περισσότερα αρνητικά συναισθήματα από πριν.

Μεθοδολογικός σχεδιασμός έρευνας

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω ερευνητικά δεδομένα πραγματοποιήθηκε έρευνα υπό το πρίσμα μιας ψυχοκοινωνικής προβληματικής με κέντρο αναφοράς τους μαθητές δημοτικών σχολείων της επαρχίας Νέστου τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο. Το ερευνητικό πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε κατά το χρονικό διάστημα από 11 έως 29 Ιανουαρίου 2021 και τα δεδομένα προέρχονται από τις διαπιστώσεις των γονέων των μαθητών σχετικά με τις αλλαγές στις καθημερινές συνήθειες, τη συμπεριφορά και τον ψυχισμό των παιδιών τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19.

Η επαρχία Νέστου είναι κέντρο γεωργικής παραγωγής της δυτικής πλευράς του Δέλτα του Νέστου στην Περιφερειακή Ενότητα Καβάλας. Στο ανατολικό όριο της επαρχίας κυλάει ο ποταμός Νέστος, ενώ το Δέλτα του, έκτασης 550.000 στρεμμάτων, αποτελεί Υδροβιότοπο διεθνούς σημασίας. Έδρα του Δήμου Νέστου είναι η Χρυσούπολη όπου ζει περίπου το 1/3 του πληθυσμού. Όλοι οι υπόλοιποι οικισμοί είναι χωριά. Ο καθαρός αέρας της περιοχής δημιουργεί για τους κατοίκους ένα κλίμα ευεξίας και αναζωογόνησης.

Σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες ο συνδυασμός καθαρού αέρα και φωτός του ήλιου συμβάλλει στη χαμηλότερη μεταδοτικότητα του Covid-19 (Sputnik, 2020). Επίσης η υπαίθρια άσκηση που προσφέρεται στην περιοχή είναι ευεργετική από πολλές απόψεις, όπως στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος, στη βελτίωση της ψυχικής κατάστασης, στην προστασία από την παχυσαρκία κλπ.

Η επιδημιολογική εικόνα της επαρχίας Νέστου κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος της πανδημίας του Covid-19, από τον Μάρτιο μέχρι το καλοκαίρι του 2020, υπήρξε εξαιρετικά ήπια χωρίς να αναφερθούν κρούσματα του κορωνοϊού. Κατά το δεύτερο κύμα της πανδημίας από τον Οκτώβρη του 2020 εντοπίστηκαν κάποια κρούσματα περιορισμένης εμβέλειας χωρίς να υπάρξει περαιτέρω εξάπλωση. Η εικόνα αυτή υπήρξε ιδιαίτερα ενθαρρυντική για τους κατοίκους της περιοχής καθώς δεν έχουν θρηνήσει θύματα και δεν έχουν ζήσει καταστάσεις πανικού και απελπισίας.

Το  μέγεθος  του  δείγματος  της έρευνας ανέρχεται στα 872 άτομα σε  συνολική βάση και αφορά τους γονείς μαθητών των δέκα Δημοτικών Σχολείων της επαρχίας Νέστου, συγκεκριμένα: 1ο, 2ο, 4ο, 5ο Δ.Σ. Χρυσούπολης, Δ.Σ. Αγιάσματος-Πηγών, Δ.Σ. Γραβούνας-Γέροντα-Ζαρκαδιάς-Πέρνης, Δ.Σ Ερατεινού-Πετροπηγής-Ποντολίβαδου, Δ.Σ. Κεραμωτής, Δ.Σ. Νέας Καρυάς, Δ.Σ. Χρυσοχωρίου.

Η συγκέντρωση των στοιχείων έγινε με τη βοήθεια δομημένου ερωτηματολογίου. Εφαρμόστηκε ποσοτική μέθοδος έρευνας τύπου “survey” με στατιστικό-περιγραφικό χαρακτήρα. Δεδομένου ότι βιβλιογραφικά δεν αναφέρονται έρευνες για τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας του Covid-19 σε μαθητές δημοτικών σχολείων στην ελληνική επαρχία, όπου τα επιδημιολογικά μεγέθη και οι δυναμικές διαφέρουν από τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, η παρούσα μελέτη αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Το  ερωτηματολόγιο  που  χρησιμοποιήθηκε  για  τη  συλλογή  των  ποσοτικών  δεδομένων  ήταν  απόλυτα  δομημένο, περιείχε 22  ερωτήσεις, όλες κλειστού τύπου, οι οποίες περιστρέφονταν  γύρω  από  τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας του Covid-19 στους μαθητές. Το ερωτηματολόγιο περιέλαβε ερωτήσεις πολλαπλών απαντήσεων που δομούνται σε τακτική κλίμακα πέντε αξιολογικών σημείων (Καθόλου, Ελάχιστα, Αρκετά, Πολύ, Πάρα πολύ) με βάση την πενταβάθμια κλίμακα Likert. Δεν εξετάζονται τα δημογραφικά και βιογραφικά χαρακτηριστικά των ερευνητικών υποκειμένων και στην επεξεργασία των αποτελεσμάτων οι πληροφορίες παρουσιάζονται με τέτοιον τρόπο ώστε να μην γίνεται εφικτή η ταυτοποίηση των παιδιών.

Ερευνητικά αποτελέσματα

Συμπεράσματα

Οι μεθοδολογικοί περιορισμοί της έρευνας δεν επιτρέπουν τη δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσμάτων αλλά δεν περιορίζουν και τη δυνατότητα ανίχνευσης ενδεικτικών τάσεων, καθώς και τη συγκρισιμότητά τους με τα αποτελέσματα παρεμφερών ερευνών στον ελληνικό και τον ευρωπαϊκό χώρο. Με την καταγραφή και αξιολόγηση των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων του Covid-19 στους μαθητές θα έχουμε τη δυνατότητα να προβούμε σε αντισταθμιστικές ενέργειες για την αντιμετώπισή τους.

Στόχοι της έρευνας είναι η διερεύνηση α) των ψυχικών επιπτώσεων, β) των κοινωνικών επιπτώσεων, γ) των σχέσεων των μαθητών με το σχολείο την περίοδο της πανδημίας.

Α) Ψυχικές επιπτώσεις

Τα διαθέσιμα αποτελέσματα συντείνουν στη διαπίστωση ότι η μεγάλη πλειοψηφία των γονέων αναφέρει ότι η πανδημία και τα μέτρα περιορισμού δεν έχουν επιφέρει ουσιαστικά αρνητικές ψυχολογικές συνέπειες στα παιδιά τους. Συγκεκριμένα, τα παιδιά νιώθουν “καθόλου & ελάχιστα” ανησυχία ότι μπορούν να αρρωστήσουν τα ίδια από τον κορωνοϊό (ποσοστό 74,32%), εκδηλώνουν “καθόλου & ελάχιστα” κάποιες νέες παιδικές φοβίες, π.χ. το σκοτάδι, το να είναι μόνα τους, κλπ. (ποσοστό 83,59%), παρουσιάζουν “καθόλου & ελάχιστα” δυσκολίες στον ύπνο, όπως συχνές αφυπνίσεις και εφιάλτες, αϋπνία, υπερυπνία ή επίμονη επιθυμία να κοιμηθούν μαζί με τους γονείς τους (ποσοστό 85,66%), εκφράζουν “καθόλου & ελάχιστα”  μελαγχολική συμπεριφορά (ποσοστό 90,59%), παρουσιάζουν “καθόλου & ελάχιστα”   προβλήματα συγκέντρωσης στα μαθήματά τους (ποσοστό 76,26%), δείχνουν “καθόλου & ελάχιστα” επίμονο ενδιαφέρον για την εξέλιξη της πανδημίας (ποσοστό 79,8%). Σε κάπως μικρότερο ποσοστό (55,73%) οι γονείς αναφέρουν πως τα παιδιά τους νιώθουν “καθόλου & ελάχιστα” ανησυχία πως κάποιο μέλος της οικογένειάς τους μπορεί να αρρωστήσει από τον κορωνοϊό.

Συχνά οι ψυχικές διαταραχές έχουν αντίκτυπο στην σωματική υγεία. Κατά το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-V) σε όλες τις αγχώδεις διαταραχές, τον πανικό, τις ειδικές φοβίες, το μετατραυματικό στρες, την κοινωνική αγχώδη διαταραχή, την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή διαπιστώνονται και σωματικές διαταραχές. Οι ψυχικές διαταραχές συνδέονται στενά με την κόπωση, τις διατροφικές συνήθειες, τη φυσική δραστηριότητα και άσκηση κλπ. Στην έρευνά μας οι γονείς, σε συμφωνία με τις προηγούμενες δηλώσεις τους, αναφέρουν στη μεγάλη πλειοψηφία τους πως τα παιδιά τους παρουσιάζουν  “καθόλου & ελάχιστα” εύκολη κόπωση (ποσοστό 85,66%), και πως παρουσιάζουν “καθόλου & ελάχιστα”  αλλαγή στις διατροφικές τους συνήθειες (έλλειψη όρεξης για φαγητό ή αύξηση της κατανάλωσης θερμίδων) σε ποσοστό 76,14%.

Β) Κοινωνικές επιπτώσεις

Η κοινωνική εικόνα των παιδιών δεν φαίνεται να έχει επηρεαστεί δραστικά από την πανδημία και τα μέτρα περιορισμού. Οι γονείς στην πλειοψηφία τους δηλώνουν πως τα παιδιά τους εκφράζουν “καθόλου & ελάχιστα” επιθετική συμπεριφορά (ποσοστό 86,34%), παρουσιάζουν “καθόλου & ελάχιστα”  διάθεση για απόσυρση και απομόνωση (ποσοστό 88,87%), εκφράζουν “καθόλου & ελάχιστα” καχυποψία στις διάφορες ανακοινώσεις σχετικά με τον κορωνοϊό (ποσοστό 79,35%), παρουσιάζουν “καθόλου & ελάχιστα”  μειωμένο ενδιαφέρον για παιχνίδι και συμμετοχή σε παιγνιώδεις δραστηριότητες (ποσοστό 86%).

Η κοινωνική απομόνωση των παιδιών στο σπίτι και η αυξημένη χρήση υπολογιστών σχετίστηκαν με ήπια συμπτώματα ανησυχίας από τους γονείς. Σύμφωνα με τις δηλώσεις τους τα παιδιά παρουσιάζουν σε ποσοστό 44,25% “καθόλου & ελάχιστα”  δυσφορία από την παρατεταμένη απομόνωση στο σπίτι και σε ποσοστό 42,19% “καθόλου & ελάχιστα”  δυσφορία από την έλλειψη άμεσης επαφής με τους συμμαθητές τους μετά το σχολείο (π.χ. παιχνίδι). Η πλειοψηφία των παιδιών χρησιμοποιεί “αρκετά” (ποσοστό 37%) στο σπίτι ηλεκτρονικά παιχνίδια, τηλεόραση ή διαδικτυακά παιχνίδια (“πάρα πολύ και πολύ” ποσοστό 34,05% και “καθόλου & ελάχιστα” ποσοστό 28%).

Γ) Σχέσεις των μαθητών με το σχολείο

Λόγω της πανδημίας τα σχολεία έκλεισαν στις 9 Νοεμβρίου 2020 και επαναλειτούργησαν στις 11 Ιανουαρίου 2021. Για δύο περίπου μήνες οι μαθητές διδάχτηκαν από το σπίτι με την εξ αποστάσεως διδασκαλία. Στο ερώτημα προς τους γονείς αν άρεσε στα παιδιά τους το ότι δεν πήγαιναν στο σχολείο εξαιτίας του lockdown, η μεγάλη πλειοψηφία τους (ποσοστό 70,06%) απάντησε “καθόλου & ελάχιστα”.

Είναι γεγονός πως η εξ αποστάσεως διδασκαλία δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη δια ζώσης ή τις κοινωνικές δεξιότητες που αποκτώνται στο προαύλιο ενός σχολείου. Η τηλεκπαίδευση σε όλο τον κόσμο είναι μια λύση ανάγκης που λόγω των ειδικών συνθηκών της πανδημίας μπήκε αναγκαία στη ζωή των μαθητών. Στο ερώτημα αν οι μαθητές είναι ικανοποιημένοι από την εξ αποστάσεως διδασκαλία, οι γονείς απάντησαν στην πλειοψηφία τους (ποσοστό 45,74%) “καθόλου & ελάχιστα” (“αρκετά” απάντησε ποσοστό 36,35% και “πάρα πολύ και πολύ” ποσοστό 17,88%). Ωστόσο η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών (ποσοστό 83,59%) δεν παραμελεί τη σχολική μελέτη.

            Από τα μέσα Ιανουαρίου 2021 το μεταλλαγμένο στέλεχος του Covid-19 εμφανίστηκε πιο επιθετικό, τόσο στα παιδιά όσο και στους μεγαλύτερους. Στο ερώτημα προς τους γονείς αν τα παιδιά τους αισθάνονται άγχος που πρέπει να πηγαίνουν στο σχολείο εν μέσω πανδημίας η μεγάλη πλειοψηφία τους (ποσοστό 75,91%) απάντησε “καθόλου & ελάχιστα”. Τέλος, στο ερώτημα αν τα παιδιά αισθάνονται νευρικότητα που στο σχολείο πρέπει να φοράνε τη μάσκα προστασίας η πλειοψηφία των γονέων απάντησε “καθόλου & ελάχιστα” σε ποσοστό 50,22% (“πάρα πολύ και πολύ” απάντησε ποσοστό 28,2% και αρκετά” ποσοστό 21,55%).

Εν κατακλείδι

Παρ’ όλο που η μελέτη αφορά ένα μη αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυσμού, αναδεικνύει ότι τα παιδιά αποτελούν μία ευαίσθητη ομάδα και ότι η πανδημία του Covid-19 και τα περιοριστικά μέτρα που κατ’ ανάγκη επιβάλλονται μπορούν να επηρεάσουν βαθιά τον ψυχισμό τους.

Η απειλή της ασθένειας, η παρατεταμένη διάρκεια των περιοριστικών μέτρων, ο καταιγισμός δυσάρεστων ειδήσεων, η έλλειψη άμεσης επαφής με τους συμμαθητές, φίλους και δασκάλους, η έλλειψη προσωπικού χώρου στο σπίτι και η μείωση του οικογενειακού εισοδήματος μπορεί να αποτελέσουν επιβαρυντικούς παράγοντες για τα παιδιά. Είναι γεγονός ότι ο μακρύς αποκλεισμός από τη συνήθη καθημερινή ζωή βλάπτει τα παιδιά στη γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική τους ανάπτυξη και αφήνει ίχνη που δυστυχώς γίνονται φανερά ακόμα και μετά την άρση των περιορισμών. Για τα παιδιά το να μην πάνε στο σχολείο έχει πολύ σοβαρότερες επιπτώσεις από ό,τι έχει για τους ενήλικες το να μην πάνε στο γραφείο για το ίδιο χρονικό διάστημα.

Το εάν και το πώς τα παιδιά αισθάνονται ψυχολογική επιβάρυνση εξαρτάται από το ψυχικό τους περιβάλλον καθώς έχουν τις δικές τους ανησυχίες, όταν και οι ενήλικες έχουν ανησυχίες όπως απώλεια θέσης εργασίας ή οικονομικές δυσκολίες. Για τα παιδιά που ζουν σε επισφαλείς κοινωνικοοικονομικές συνθήκες το έντονο άγχος από την αβεβαιότητα του αύριο και το καταθλιπτικό συναίσθημα που κυριαρχεί στην οικογένεια, οδηγούν σε αυξημένα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας και παιδικής κακοποίησης.

Καθώς τα παιδιά λαμβάνουν συναισθηματικές ενδείξεις στη ζωή τους από τους βασικούς ενήλικες, είναι σημαντικό οι ενήλικες (εν προκειμένω οι γονείς) να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους αποτελεσματικά και να παραμένουν ήρεμοι, να ακούνε τις ανησυχίες των παιδιών, να τους μιλάνε ευγενικά και να τα καθησυχάζουν. Είμαστε υποχρεωμένοι παράλληλα με τη σωματική, να προστατεύσουμε και την ψυχική υγεία των παιδιών.

Η οικογένεια καλείται να ενεργοποιήσει τις εφεδρείες της προκειμένου να διατηρήσει τη λειτουργικότητα της. Οι γονείς είναι σημαντικό να είναι κατάλληλα ενημερωμένοι προκειμένου να διαχειρίζονται τα συναισθήματα των παιδιών με άμεσο και αποτελεσματικό τρόπο. Δίνουμε στα παιδιά το χρόνο να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και τους εμπλέκουμε σε δημιουργικές δραστηριότητες όπως το παιχνίδι και η ζωγραφική, ώστε να βοηθηθούν να επικοινωνήσουν και να εκφράσουν τα όποια αρνητικά συναισθήματα μπορεί να βιώνουν. Τα περιοριστικά μέτρα μπορεί να αποτελέσουν μια καλή ευκαιρία για εκπαίδευση σε δεξιότητες αυτοπειθαρχίας και να ενδυναμώσουν τους δεσμούς της οικογένειας.

Κατά την κατάρτιση των σχεδίων ανάκαμψης, θα πρέπει να βεβαιωθούμε ότι τα παιδιά δεν θα γίνουν τα σιωπηλά θύματα αυτής της κρίσης, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τα δικαιώματά τους και δίνοντας στις φωνές και τις ανησυχίες τους τη θέση που τους αξίζει. Δεν αρκεί να επιβιώσουν τα παιδιά της πανδημίας, απαιτούνται μέτρα για να μεγαλώσουν με αξιοπρέπεια τώρα και στο μέλλον.