Μάηδες-Ζαφείρης-Φουσκοδέντρι

Σε περιοχές του Βορειοελλαδικού χώρου διαδραματίζονταν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα μαγικά δρώμενα νεκρανάστασης, αναπαραστάσεις της αναγέννησης της φύσης. Τέτοια δρώμενα είναι οι Μάηδες στο Πήλιο: Περιφορά νέου, του Μαγιόπουλου, στολισμένου με λουλούδια και φύλλα, συνοδευόμενου από προσωπιδοφόρους, στους δρόμους των χωριών και αναπαράσταση γάμου, θανάτου του γαμπρού και ανάστασής του με μαγιάτικα τραγούδια. Αλλά και στην ορεινή Ναυπακτία δρώμενα με Μάηδες και φουστανελλάδες έδιναν τον γονιμικό και ευετηρικό χαρακτήρα της γιορτής. Στο Ζαγόρι το έθιμο του Ζαφείρη, ουσιαστικά πανάρχαιο ανοιξιάτικο έθιμο, περιλαμβάνει, όπως και στο Πήλιο, πρόθεση νεκρού και ανάστασή του. Συγκεκριμένα : Ένα παιδί κάνει τον πεθαμένο, το στολίζουν και το κλαίνε με παραδοσιακό τραγούδι:

Για ιδέστε νιό που ξάπλωσα, για ιδέστε κυπαρίσσι…
δε σειέται, δε λυγίζεται, δε σέρν’ τη λεβεντιά του…

Το ίδιο ανοιξιάτικο έθιμο με τελετουργικά στοιχεία γινόταν στην Καστανιά Στυμφαλίας. Ήταν το Φουσκοδένδρι, αναπαράσταση νεκρικής τελετής με θρήνο και ανάσταση του υποτιθεμένου νεκρού, καθώς και χορό γύρω από το κενό μνήμα.

Τα έθιμα έχουν σχέση προφανώς προς τα Αδώνια και τα Ανθεστήρια των αρχαίων Ελλήνων και τον Μαϊουμά των Βυζαντινών και αποβλέπουν στην αναγέννηση της φύσης και την υγεία.

Πέρα από τα σύνθετα ανοιξιάτικα δρώμενα την Πρωτομαγιά έβγαιναν όλοι στο ύπαιθρο και κυλιόνταν στο γρασίδι σε μια προσπάθεια να μεταδώσουν στο σώμα τους τη δροσιά της χλόης, επειδή υπήρχε η αντίληψη ότι ο Μάης τα κάνει όλα νέα.

Μάιος – μάγια – μαγεύω

Επειδή όμως ο Μάης έχει όνομα ομόηχο με τη λέξη μαγεία θεωρείται μήνας που ευνοεί τη μαγεία. Πιάνουν τα μάγια κατά την διάρκειά του. Για αυτό και αποβραδύς κάνουν σταυρούς πίσω από την πόρτα του σπιτιού, έτρωγαν σκόρδο για να μη βασκαίνονται κ.α. Την πρωτομαγιά μάζευαν νερό της βροχής για να φτιάξουν ξίδι.

Οι πρώτες ημέρες του Μαϊου έχουν άστατο καιρό και πολλές φορές πέφτει κατάστρεπτικό χαλάζι. Γι αυτό και λέγεται ότι στον καταραμένο τόπο το Μάη χαλαζώνει. Γενικότερα η βροχή του Μάη είναι καταστροφή για τη σοδειά (δημητριακά και αμπέλια). Έτσι της Αγίας Μαύρας (3 Μαϊου), του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (8 Μαϊου), του αγίου Χριστοφόρου (9 Μαϊου) οι αμπελουργοί κυρίως αργούν, για να αποφύγουν το χαλάζι.

Της Γονατιστής

Κυριακή, λοιπόν, της Γονυκλισιάς ή Γονατιστής πηγαίνουν στην εκκλησία με φύλλα καρυδιάς που τα στρώνουν στο δάπεδο της εκκλησίας για να γονατίσουν και να σκύψουν να μη δουν τις ψυχές που περνούν δακρυσμένες.
Κλείνουν τα μάτια καθώς γονατίζουν με φύλλα καρυδιάς, αρμπαρόρριζας, τριαντα-φυλλιάς κ.ά. για να μην τους γνωρίσουν οι νεκροί που περνούν για να κατεβούν στον Κάτω Κόσμο και πισογυρίσουν.

Είναι η μέρα που οι ψυχές περνούν το περίφημο “της Τρίχας το γεφύρι”. Κι όσες είναι καθαρές πάνε στον Παράδεισο, όσες είναι αμαρτωλές πέφτουν στην Κόλαση. Δύσκολη ώρα για νεκρούς και ζωντανούς, μια πρόγευση για τη “ζυγοστασία της ψυχής”, που ρυθμίζει στην παραδοσιακή κοινωνία συμπεριφορές και διαθέσεις.

Σε πολλά μέρη φέρνουν στην εκκλησία κόλλυβα και ψυχούδια και τα μοιράζουν για τη συγχώρεση των νεκρών.
Και όπως συνήθως συμβαίνει στα αγροτοποιμενικά έθιμα οι νεκρολατρικές γιορτές συμφύρονται και συνυπάρχουν με τις γονιμικές τελετουργίες που αποβλέπουν στη συνέχιση της ζωής. Έτσι στην Κάρπαθο πηγαίνοντας στην εκκλησία παίρνουν μια χούφτα χώμα στο μαντήλι τους και το τοποθετούν μπροστά στις εικόνες για να “ευχολογηθεί”. Από αυτό ρίχνουν στις ρίζες των δέντρων για να καρποφορούν.

“Αλλάζουν τον παππού”

Οι Βλάχοι της Πίνδου, κυρίως οι νέες γυναίκες, έβγαιναν το απόγεμα της Πεντηκοστής στο βουνό να μαζέψουν λάχανα και αφού δειπνήσουν από κοινού, “αλλάζουν τον παππού”, δηλ. μια ηλικιωμενη γυναίκα μεταμφιέζεται με φύλλα, κλαδιά και άνθη σε όλο της το σώμα. Σκεπάζει μάλιστα το πρόσωπό της με μιά γάζα και κρεμώντας στο λαιμό της μια άδεια νεροκολοκύθα παίρνει στο χέρι της ένα ξύλο και χορεύει μπροστά διαδοχικά με όλους τους άντρες, ενώ οι άλλες τραγουδούν με ελευθεροστομία ή οποία κρατάει όλη τη νύχτα. Έτσι κλείνει για κάθε χρονιά ο κύκλος της άνοιξης, της αναπαραγωγής, που ξεκίνησε με τις μεταμφιέσεις της αποκριάς. Ακολουθεί η περίοδος της ωρίμανσης, της συγκομιδής, των καλοκαιρινών πανηγυριών.

Οι Μάηδες στο Πήλιο…

Στο Πήλιο ο ερχομός του Μάη γιορταζόταν παλιότερα –και αναβίωσε κάποιες φορές από το 1957 και εξής στη Μακρινίτσα- με ιδιαίτερες εκδηλώσεις. Κατά μία περιγραφή, την παλαιότερη, του Ζωσιμά Εσφιγμενίτη το 1892 «Τη α΄ Μαϊου άγουσι τινές νουμηνίαν μετημφιεσμένοι και προσωπιδοφορημένοι όντες εν συνεταιρισμώ και συνοδεία δέκα έως δώδεκα, ων έκαστος φέρει ίδιον όνομα, ως ιατρός, γενίτσαρος, αράπης κτλ. Έχοντες μεθ’ εαυτών και νεα-νίαν τινά όλον κεκαλυμμένον δι’ ανθέων, όν ονομάζουσι «μαγιόπουλον» και περιερχόμενοι ανά τας οδούς και ρύμας του χωρίου άδουσι και χορεύουσιν επί προεραιτική αμοιβή. Τα αδόμενα δε ιδιόρρυθμα άσματα εισί τάδε:

Μάη μου, Μάη δροσερέ κι Απρίλη λουλουδάτε,
Ο Μάης με τα τριαντάφυλλα κι Απρίλ’ς με τα λουλούδια,
Όλον τον κόσμο γέμουσι τ’ άθη και το λουλούδι,
Το νιόνε περικύκλουσες μες της κυράς την πόρτα.
Άνοιξε, πόρτα της κυράς, πόρτα της μαυρομάτας,
Να μπω να διώ τη λιγυρή, πώς στρώνει, πώς κοιμάται,
Πώς στρώνει στα τριαντάφυλλα, κοιμάται στα λουλούδια.
Πώς να την πω να σηκωθεί, πώς να την πω να κάτσει.
Να την ειπώ αγιόκλημα, το κλήμα κόμπους έχει,
Να την ειπώ τριαντάφυλλο κι από τ’αγκάθι βγαίνει,
Να την ειπώ βασιλικό κι από τη μυρουδιά του. Ακόμη:
Αφέντη κι αφεντούτσικε, πέντε φορές αφέντη,
Λύσε τ(ο), αφέντη μ’, λύσε το, το χρυσομάντηλό σου,
Κι αν έχεις γρόσια δός μας τα, φλουργιά μη τα λυπάσαι,
Κι αν τα λυπάσαι τα φλουριά, δος μας δεκαπεντάρια.
Δος μας τα, αφέντη, δος μας τα, να πούμε για την υγειά σου,
Για την υγειά σ’, αφέντη μου, για την καλή χρονιά σου,
Να ζήσης χρόνους εκατό και να τους ξεπεράσεις,
Κι απ’ τους διακόσιους κι εμπροστά, ν’ ασπρίσεις, να γεράσεις,
Ν’ασπρίσεις σαν τον Όλυμπο, σαν τ’ άσπρο περιστέρι. Και του χρόνου.

Το έθιμο έχει ζωγραφίσει στις αρχές του 20ού αιώνα ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, ενώ ο Γεώργιος Αδρακτάς κάνοντας λόγο για την σηροτροφία (καματερός) στο Πήλιο αναφέρεται στη συνήθεια των γυναικών για προληπτικούς λόγους «κατά την πρωτομαγιάν αποσπώσιν εκ του μάη ήτοι του παιδός, όστις εστολισμένος δι’ ανθέων χορεύει κατά την πρώτην του Μαϊου προ των οικιών υπό τον ήχον τυμπάνου, τεμάχιον ορμαθιάς από μαϊολούλουδα, ταύτα δε μετά χαράς κρεμώσιν εις την πρώτην σταντοσιάν, επειδή τούτο θεωρείται ως συντελεστικόν καλής εσοδείας».

Περιγραφή των Μάηδων στο Πήλιο μας δίνει το 1931 στη Νέα Εστία ο Γιάνης Κορδάτος. Μετά την αναβίωσή τους (1957) οι περιγραφές είναι πολλές (Κ. Λιάπης, Αποστολία Νάνου-Σκοτεινιώτη. Δ. Λαμπαδάρης, Κ. Καρυδάκης κ.ά.) και αφορούν σε όλα τα χωριά του Πηλίου. Σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες πληροφορίες ομάδες ανδρών ντυμένων με διάφορα ρούχα και προσωπίδες παράσταιναν τον αράπη, το γιατρό, το γέρο και τη γριά, τον φουστανελλά, τον γενίτσαρο, τη χανούμισσα και στη μέση πάντοτε έναν νέο στολισμένο με λουλούδια, που κρατούσε ένα ξύλο στολισμένο επίσης με λουλούδια, το μαγιόξυλο. Η ομάδα συνοδευόταν από οργανοπαίχτες με ζουρνά, νταούλι, βιολί και περιερχόταν τα σπίτια και τα μαγαζιά και παρίστανε πως ο νέος πέθαινε και ο γιατρός με τη βοήθεια και της γριάς τον ξανάφερναν στη ζωή.

Τραγουδούσαν και τα παραπάνω τραγούδια. Ως προς τις λεπτομέρειες οι περιγραφές που διαθέτουμε διαφέρουν μεταξύ τους. Ωστόσο κοινό στοιχείο που χαρακτηρίζει το μαγικοθρησκευτικό δρώμενο του Πηλίου και το συνδέει με ανάλογα ανοιξιάτικα δρώμενα του ελληνικού χώρου (Ζαφείρης, Φουσκοδέντρι, «Πεθαμένος») είναι η συμβολική μιμική αναπαράσταση θανάτου και ανάστασης στο αποκορύφωμα της άνοιξης και στην αρχή της καρποφορίας.

Όπως έχει γράψει για την παλιά «Αθηναϊκή Πρωτομαγιά» ο Δημ. Καμπούρογλους, η «η πρώτη Μαϊου συνεκέντρωσε την ελπίδα της βλαστήσεως, την χαράν της ανθίσεως και την αθανασίαν της καρπώσεως, εκπροσωπήσασα συμβολικώς και την άνοιξιν ολόκληρον».