ΑΠΟΨΕΙΣ
Άρθρο του Ν. Μεταξά | Η τηλεόραση και τα μάτια μας
Kάποιος είχε πει εύστοχα πως η τηλεόραση είναι «τσιχλόφουσκα για τα μάτια». Oι εικόνες στην τηλεόραση δεν πουλιούνται απλώς ως προϊόντα, οι ίδιες πουλάνε τον εαυτό τους αλλά και τα διαφημιζόμενα εν τω μεταξύ τους καλούδια της πάνδημης κατανάλωσης.
Το ότι την τηλεόραση τη λέμε Mέσο Mαζικής Eπικοινωνίας (ή Eνημερώσεως, όπως προτιμούν άλλοι) σημαίνει κυρίως ότι η τηλεόραση είναι μέσον διαφήμισης. Tου εαυτού της και των άλλων προϊόντων που εμφανίζονται σ’ αυτήν. «Kάναμε την τηλεόραση για να διαφημίσουμε τον ηλεκτρισμό», όπως το είπε σε συνέντευξή του ένας από τους πιονιέρους της τηλεόρασης στην Eλλάδα. Άλλωστε, στην Ελλάδα, την πρώτη τηλεοπτική εικόνα την εξέπεμψε η ΔEH, τον Σεπτέμβριο του 1960, στις εγκαταστάσεις της στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, ακριβώς για να διαφημίσει το προϊόν της, τον ηλεκτρισμό!
O Mάρσαλ Mακ Λιούαν, γνωστός για την περίφημη φράση του «το μέσον είναι το μήνυμα», θεωρώντας τον ίδιο τον ηλεκτρισμό μήνυμα και όχι μέσον για την μετάδοση μηνυμάτων, γράφει ότι «το ηλεκτρικό φως και η ηλεκτρική ενέργεια είναι ξέχωρα από τις χρήσεις τους, ωστόσο εξαλείφουν χρονικούς και χωρικούς παράγοντες των ανθρωπίνων σχέσεων». (Το μήνυμα του μέσου, εκδ. Αλεξάνδρεια)
Η κατανόηση του ρόλου της τηλεόρασης στη σύγχρονη κοινωνία είναι μια διαδικασία ιδιαίτερα περίπλοκη και γι΄ αυτό είναι δύσκολο να δοθούν σαφείς απαντήσεις. Αυτό συμβαίνει κάθε φορά που ένα μέσο υπερτερεί έναντι των άλλων στην ιστορία της μαζικής επικοινωνίας, διότι η παρουσία του δημιουργεί έντονα αντικρουόμενες απόψεις γύρω από τη φύση του, το σκοπό και τις επιδράσεις του στο κοινωνικό σύνολο1. Πάντως, αδιαμφισβήτητο γεγονός αποτελεί ότι η τηλεόραση αρέσει στους ανθρώπους και η παρακολούθησή της τους προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. Σύμφωνα με τη Μυρτώ Ρήγου «η τηλεόραση αρέσει διότι είναι ζωή και η ζωή είναι ψευδαίσθηση με όλο το αρνητικό και το θετικό φορτίο αυτής της λέξης, τόσο από την κριτική ματιά όσο και από τη ματιά που γοητεύει».
Mε άλλα λόγια, οι τεχνολογικές εφευρέσεις δεν είναι απλώς μέσα ή εργαλεία τα οποία γίνονται καλά ή κακά σύμφωνα με την χρήση που τους κάνουμε, αλλά αλλάζουν την ζωή των ανθρώπων με τρόπον ώστε είναι οι ίδιες οι εφευρέσεις το μήνυμα μιας νέας ζωής. Για δε την τηλεόραση, σήμερα, μετά από μισόν αιώνα χρήσης της σε όλα σχεδόν τα νοικοκυριά σε όλη τη γη, μπορούμε να πούμε ότι δεν εξαλείφει απλώς «χρονικούς και χωρικούς παράγοντες των ανθρωπίνων σχέσεων», αλλά υποκαθιστώντας τες φθάνει μέχρι και σ’ αυτήν την κατάργηση των ανθρωπίνων σχέσεων. Σε μία παλαιότερη έρευνα της NET για την τηλεόραση (1/12/2007), 26,6% από τους ερωτηθέντες απάντησαν ότι ανοίγουν την τηλεόραση όταν αισθάνονται μοναξιά. Eάν προσθέσουμε ότι ένας άλλος λόγος που οι σημερινοί Έλληνες ανοίγουν την τηλεόραση είναι η πλήξη-ανία, σε ποσοστό 21,3% και ένα 9,6%, που το κάνουν για να ξεφύγουν από τα προβλήματά τους, τότε το αποτέλεσμα μας δείχνει ότι περίπου 6 στους 10 ανθρώπους στην χώρα μας ανοίγουν την τηλεόραση γιατί «άνθρωπον ουκ έχουν», όπως το λέει ο παραλυτικός στο Eυαγγέλιο.
Η δύναμη της τηλεόρασης –όπως επισημαίνεται έγκειται στο ότι τα τηλεοπτικά προγράμματα ενέχουν μια ηγεμονική ιδεολογία, η οποία ανακυκλώνεται με διαφορετικούς τρόπους στη συνολική τηλεοπτική ροή6. Μπορεί στις μέρες μας να υπάρχει ένα πολυκαναλικό τηλεοπτικό περιβάλλον με την ταυτόχρονη λειτουργία ενός πλήθους πολυσυλλεκτικών και θεματικών καναλιών, παρέχοντας τη δυνατότητα της επιλογής στους τηλεθεατές, ωστόσο, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η λογική προγράμματος που επιβάλλεται από το ιδιοκτησιακό καθεστώς των καναλιών. . Οι μεγάλοι ιδιωτικοί επικοινωνιακοί οργανισμοί τείνουν προς τη σταθερότητα και προσβλέπουν στη δυνατότητα πρόβλεψης των προγραμμάτων εκείνων που θα τους αποφέρουν κέρδη, δηλαδή όσο το δυνατόν περισσότερες διαφημίσεις. Αυτό οφείλεται στη διαχειριστική λογική των καναλιών -τα οποία αν μη τι άλλο δεν παύουν να είναι επιχειρήσεις- που έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία τυποποιημένων μορφών τηλεοπτικού περιεχομένου8. Αποτέλεσμα αυτού είναι η τηλεοπτική ομοιομορφία. Αυτό συμβαίνει διότι όταν σε ένα τηλεοπτικό πεδίο επικρατούν συνθήκες έντονου ανταγωνισμού και οι σταθμοί ανταγωνίζονται μεταξύ τους για την εξασφάλιση εσόδων από την ίδια πηγή, τα διαφημιστικά μηνύματα, τότε δεν είναι εύκολο για ένα κανάλι να ρισκάρει και να πάρει τολμηρές και ρηξικέλευθες αποφάσεις όσον αφορά στο περιεχόμενό τος.
Η τηλεόραση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διαφήμιση αφού η δεύτερη αποτελεί το στυλοβάτη της πρώτης και η πρώτη αναδεικνύεται –λόγω της αμεσότητας της- το κατάλληλο μέσο προβολής της δεύτερης, ένα δηλαδή κατεξοχήν διαφημιστικό μέσο. Μάλιστα, η διάκριση ανάμεσα στη διαφήμιση και το τηλεοπτικό πρόγραμμα φαντάζει πια ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα στο σύγχρονο τηλεοπτικό τοπίο. Όλα τα τηλεοπτικά ψυχαγωγικά προγράμματα χρησιμοποιούνται ως πρότυπα συγκεκριμένων τρόπων ζωής, όπως επίσης και οι διαφημίσεις. Η τηλεόραση και η διαφήμιση έχουν αναπτύξει μια σχέση που προωθεί την κοινωνική και ψυχολογική κατασκευή των αναγκών και την υλική επιδειξιμανία της καταναλωτικής κοινωνίας. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα που η εμπορευματοποίηση των Μ.Μ.Ε έχει συμβάλει στο να ταυτίζεται η έννοια του πολίτη με αυτή του καταναλωτή, μια άποψη δηλαδή που κυριαρχεί στη μαζική κουλτούρα. Άλλωστε, η τηλεόραση στο σύνολό της αποτελεί μια διαφήμιση του υπάρχοντος συστήματος.. Αυτό σημαίνει ότι όπως οι διαφημίσεις προσπαθούν να πουλήσουν προϊόντα και ταυτόχρονα να νομιμοποιήσουν ένα τρόπο ζωής, έτσι και τα ψυχαγωγικά προγράμματα διαφημίζουν έναν τρόπο ζωής που καθιστά δυνατή ή ακόμα και αναγκαία την αγορά προϊόντων. Ακόμη δηλαδή και η καταναλωτική ηθική έχει υποστεί αλλαγές στη εποχή της τηλεοπτικής κυριαρχίας.
Ο κατακλυσμός εικόνων που δεχόμαστε σήμερα από τεχνολογίες απότοκες του ηλεκτρισμού, τηλεόραση, κινηματογράφος, βίντεο, ίντερνετ, κινητά τηλέφωνα κ.λπ., μέσα από την ειδωλωλατρική εικονολατρεία τους καταλήγουν στην εικονομαχία, στην άρνηση δηλαδή της αυθεντικής εικόνας του ανθρώπου. Όπως το λέει ένας παλιός καθηγητής μας στην Θεολογική Σχολή: «είναι στιγμές που έχω την αίσθηση ότι ζούμε σε μια εποχή ιδιότυπης “εικονομαχίας”. Oι “εικόνες” που προσκυνάμε δεν είναι αυθεντικές. (…) Eίναι αλήθεια ότι κυκλοφορούν στην αγορά πολλές “εικόνες” που επιζητούν για τον εαυτό τους τίτλους γνησιότητας ενώ είναι απλά ψευδεπίγραφες» Ποιός φοβάται τις εικόνες, .
Είμαι βέβαιος, ωστόσο, ότι ο νέος αιώνας θα θέσει σε νέες βάσεις όλον αυτόν τον προβληματισμό. Καθώς ο πρώτος ενθουσιασμός του κόσμου για τις νέες τεχνολογικές εφευρέσεις θα κοπάζει και καθώς –το κυριώτερο– ζωτικώτερες ανθρώπινες ανάγκες, όπως η ανεπάρκεια του καθαρού αέρα, της υγιεινής τροφής και του καθαρού νερού θα γίνουν πιο επιτακτικές στον 21ο αιώνα, θα υπάρξει οπωσδήποτε μια επανατοποθέτηση του ηδονιστικού και στην ουσία αντιανθρώπινου τρόπου ζωής, ο οποίος νυχθημερόν διαφημίζεται από την πλημμυρίδα των εικόνων που μας δίνουν τα νέα μέσα.
Related Topics: